Kinh tế - câu chuyện đơn giản

Chuyện ngụ ngôn hai người tù

Quý vị có nhớ chuyện nhân vật chính trong phim The Beautiful Mind hay không? Đó là ông giáo sư John F. Nash Jr., cũng được giải Nobel về kinh tế học. Ông thuộc một chủng loại khác với ông Akerlof ở trong nghề kinh tế. Ngành của ông gồm những người chuyên về "Game Theory," Lý thuyết Trò chơi. Thực ra ông là một nhà toán học, chỉ đi qua lãnh vực kinh tế một lần, với một bài viết ngắn ngắn, mà từ đó người ta đặt ra tên "Trạng thái quân bình theo lối Nash" (Nash Equilibrium.) Khi nghiên cứu kinh tế dùng Lý thuyết Trò chơi, Game Theory, các tác giả thường đặt vấn đề (kể một câu chuyện) xong rồi đặt câu hỏi đi tìm trạng thái quân bình Nash. Nghe chơi chơi vậy nhưng hầu hết các vấn đề kinh tế đều có thể đem ngiền ngẫm theo phương pháp Game, mà John Nash đã bầy ra cách đặt vấn đề, nên mở ra một con đường mới cho các nhà nghiên cứu. Không những trong kinh tế học, các ngành khoa học xã hội khác cũng khai thác Game Theory với nhiều ích lợi và lý thú.

Một câu chuyện giản dị được bao nhiêu nhà nghiên cứu dùng Game đem ra thử thách cái trí thông minh của mình là chuyện "Ngụ ngôn hai người tù" (The prisoners' dilemma.) Có người bịa ra câu chuyện đó để suy nghĩ về chiến lược thời chiến tranh lạnh Nga với Mỹ, rồi có người thấy có thể áp dụng nó vào môn học kinh tế, người khác đem áp dụng vào lãnh vực chính trị học, xã hội học, thậm chí đến việc nghiên cứu sinh học, di truyền học cũng dùng được.

Câu chuyện đơn sơ và thích thú. Một lần mở cuốn sách tên là Nguồn gốc của Đức hạnh (về đạo đức-xã hội học,) thấy câu mở đầu viết, "The prisoner has a dilemma ..." - Người tù có một mối lưỡng nan - tôi cảm thấy ngay tác giả là một người "biết chuyện!" Như gặp một người mà mình cảm thấy có thể trò chuyện mãi không chán, có thể kết bạn được. Mỗi lần gặp một bạn trẻ có vẻ thông minh và tò mò về đời sống chính trị, xã hội, tôi lại bị quyến rũ, muốn đem câu chuyện ngụ ngôn đó ra kể. Tiếc lắm, trong 100 người thì cũng chỉ được một người quan tâm! Nếu gặp một ai, bàn luận với nhau về một vấn đề nào đó, thí dụ chuyện cải tổ của đảng cộng sản Trung Quốc hay chuyện ông Osama bin Laden, hoặc một vụ ly dị, một vụ con cãi mẹ, mà chỉ cần nói, "Đây là một thứ prisoner's dilemma," nói thế là hiểu nhau rồi, thì vui biết mấy. Chữ Hán gọi là "Tương thị mạc nghịch," nhìn nhau là hiểu nhau, không thấy gì đối nghịch.

Chuyện ngụ ngôn hai người tù kể như vầy:

Tanya và Cinque bị bắt trong lúc cướp ngân hàng Hibernia, họ bị giam ở hai phòng riêng. Mỗi người chỉ lo cho mình chứ không lo cho bạn. Một viên biện lý khôn ngoan bảo riêng mỗi người rằng: "Mày có thể thú tội, hoặc giữ im lặng. Nếu mày thú tội mà bạn mày im lặng, mày sẽ được tha, còn bạn mày sẽ bị tù nặng vì có lời mày làm chứng. Ngược lại, nếu mày im lặng mà bạn mày thú thì nó sẽ được tha, còn mày ở tù. Nếu cả hai cùng thú tội, cả hai sẽ bị tù, nhưng tòa sẽ cho án nhẹ thôi. Nếu cả hai cùng im lặng, tòa sẽ buộc tội mang vũ khí bất hợp pháp và phạt tù. Bây giờ nghĩ đi, sáng mai viết cho tòa một tấm giấy thú tội nhé!"

Mỗi người tù trên đây suy nghĩ như nhau, thấy chỉ có hai trường hợp xẩy ra, là hoặc người kia thú tội, hoặc hắn im lặng. Thử tính trong mỗi trường hợp đó mình quyết định thế nào thì có lợi nhất.

Nếu người kia im lặng, mình có thể chọn im lặng hoặc thú tội. Nếu cũng im lặng thì sẽ bị tù vì tội mang súng bất hợp pháp, nếu thú tội thì sẽ được tha. Như vậy thì thú tội tốt hơn!

Bây giờ nếu người kia thú tội, nên tính sao? Nếu mình im lặng, mình sẽ bị tù nặng còn nó được tha. Còn nếu mình thú tội, cả hai sẽ bị tù nhưng được hưởng án tù nhẹ hơn. Thôi, cứ thú tội vẫn hơn.

Cả hai người tù cùng suy nghĩ thuần lý sẽ thấy đằng nào cũng nên thú tội! Đó là suy nghĩ thuần lý dựa trên quyền lợi của mỗi người.

Nếu như hai người có thể thông tin cho nhau, và có thể biết chắc người kia không thể phản mình được (vì ra ngoài sẽ bị thanh toán chẳng hạn) thì cả hai cùng im lặng, mỗi người sẽ chỉ bị buộc tội mang vũ khí, nhẹ hơn tội cướp ngân hàng!

Câu chuyện này cho thấy khi mỗi người dùng tinh thần duy lý thì kết quả khác nếu tập thể dùng lý trí! Ở đời có rất nhiều trường hợp tương tự!

Câu chuyện "Mối lưỡng nan của hai người tù" do Merrill Flood và Elvin Dresher bịa ra đầu tiên, năm 1950. Họ nghiên cứu về chiến lược trong thế giới với hai cường quốc Nga, Mỹ đang đe dọa nhau bằng bom hạch tâm. Sau đó, ông Albert Tucker kể lại câu chuyện cho có con số rõ ràng hơn, để các giáo sư tâm lý trong Đại học Stanford có thể cùng hiểu. Cho tới cuối thập niên 1970 đã có cả ngàn bài nghiên cứu về câu chuyện này. Từ 1988 đến 1994 có hơn 200 cuốn sách viết đến chuyện này, và cứ thế tiếp tục.

Như vậy cho nên những người nghiên cứu kinh tế học không phải chỉ bàn những chuyện giá trị đồng đô la hay chỉ số sinh hoạt. Họ là người, họ cũng quan tâm đến bao nhiêu chuyện khác. Và nhiều khi họ bàn những chuyện ngoài kinh tế, chỉ vì thấy có thể áp dụng một mô hình kinh tế giản dị vào những cảnh huống khác của cuộc đời.

Hãy coi những vụ Enron, WorldCom, với những Anderson, Merrill Lynch, họ đã bị tố cáo ăn chịu, thông đồng với nhau làm cho giới đầu tư bị thiệt. Nhưng chúng ta cứ quan sát cảnh đàn ông đàn bà, con trai con gái gặp gỡ nhau để tìm bạn lứa đôi coi. Họ cũng play đủ thứ games không khác gì trong thị trường chứng khoán! Trước khi bàn đến thị trường hôn nhân, hãy kể một câu chuyện ngụ ngôn khác.

Kinh tế quốc doanh bất lợi

Có một Trò chơi cho chúng ta biết tại sao các xí nghiệp quốc doanh không sinh lợi, và nói chung, tại sao các nước ngả về kinh tế quốc doanh sẽ bị trì trệ. Trò chơi này đọc trong cuốn Nguồn gốc của Đức Hạnh - The Origns of Virtue, của Matt Ridley, xuất bản năm 1996.

Có hai người, tên Konrad (K) và Niko (N) bắt buộc phải chia nhau lợi nhuận. Lợi nhuận này cao hay thấp là do họ quyết định mà tạo ra. Theo quy luật của cuộc chơi thì K là người được quyết định trước, và anh ta được chọn cách chia tiền. Có hai cách, là Bình đẳng hay Bất công. Còn N phải quyết định sau, nhưng anh ta sẽ được phép chọn số tiền để đem chia, là Cao hay Thấp.

Nếu K chọn Bình đẳng thì hai người sẽ chia đôi số tiền. Nhưng nếu anh chọn Bất công thì anh ta sẽ được chia 90% số tiền, còn 10% để cho N.

Sau khi K chọn rồi, đến lượt N chọn số tiền đem chia là Cao hay Thấp.

Nếu N chọn Cao, số tiền hai người được chia nhau sẽ là, thí dụ 10 ngàn. Như vậy là gấp 10 lần số tiền nếu N chọn Thấp, chỉ có 1 ngàn.

Với quy luật cuộc chơi như vậy,theo quý vị nghĩ thì mỗi người K và N sẽ quyết định ra sao? Tất nhiên K là người được quyết định trước, anh ta sẽ chọn cách chia Bất công, để được hưởng 9 phần mười lợi nhuận.

Còn N sẽ tính sao? Dù anh ta quyết định cách nào, anh cũng chỉ được hưởng 10% lợi nhuận. Như vậy thì đằng nào anh cũng nên chọn Lợi nhuận Cao, nếu không chính anh sẽ bị thiệt! Đây là một giải đáp Quân bình Nash cho cuộc chơi vì hai bên sẽ không muốn thay đổi.

Nhưng đó là theo lý luận của các nhà toán học. Trong đời sống xã hội chúng ta có những cảnh giống như trò chơi trên đây, nhưng tâm lý con người khác với bài toán thuần lý.

Tại những xứ độc tài có hai giai cấp. Một là nhóm thống trị, họ nắm quyền, thụ hưởng hầu hết lợi nhuận của nền kinh tế quốc gia, còn người dân thường thì hưởng rất ít. Nhưng chính người dân thường, với tư cách lao động, lại có thể chọn làm việc hăng hái, hay uể oải, ảnh hưởng đến lợi tức quốc dân. Để cho giản dị, chúng ta tưởng tượng một cuộc chơi.

Thí dụ chúng ta có hai người tên là Quan và Dân. Hai người chia nhau lợi nhuận của một xí nghiệp chẳng hạn, trong đó Quan là thủ trưởng, Dân là công nhân. Quan có quyền quyết định chia lợi nhuận theo cách của ông ta, và thế nào Quan cũng chọn cách Bất công, để hưởng 90%, còn 10% để cho Dân hưởng. Còn Dân thì có quyền làm việc hăng hái hay uể oải, ảnh hưởng tới lợi nhuận cao hay thấp.

Nhưng trong trò chơi này lợi nhuận Cao hay Thấp không khác nhau nhiều đến 10 lần như trong trò chơi toán học trên. Nếu Dân cố làm hết sức để lợi nhuận cao hơn, từ mức 100 đồng năm ngoái có thể sẽ tăng lên 110 đồng, tỷ lệ tăng trưởng là 10%. Ngược lại, nếu Dân không cố gắng, làm tà tà, thì tỷ lệ tăng trưởng chỉ có 5%, lợi nhuận lên thành 105 đồng.

Đối với thằng Dân, nếu làm tà tà được chia 10% của 105 đồng tức là được 10 đồng rưỡi, còn nếu làm cật lực thì cũng khá hơn, được 11 đồng, khác nhau 50 xu.

Nhưng khi thằng Dân quyết định, nó không chỉ nhìn vào túi nó có thêm 50 xu, khá hơn, mà nhìn vào lợi nhuận của ông Quan. Nếu thằng Dân làm cật lực, ông Quan sẽ hưởng 90% của 110, tức 99 đồng. Nếu Dân làm uể oải, ông Quan sẽ được 94 đồng rưỡi mà thôi - tức là 90% của 105 đồng. Nếu nhân dân nỗ lực, lợi tức của quan sẽ tăng từ 94 đồng rưỡi lên 99 đồng!

Theo tâm lý con nhà nghèo chúng tôi thì thằng Dân sẽ chọn cách làm uể oải, tà tà. Vì nó thấy mình có cực thân cũng chẳng hưởng được bao nhiêu (50 xu) mà ông chủ thì được hưởng thêm nhiều quá (thêm 4 đồng rưỡi!). Thằng Dân so sánh 50 xu của mình với 4 đồng 50 xu của Quan mà thấy tủi thân! Chắc nó sẽ không cố gắng!

Cũng có thể suy luận lối khác, thằng Dân thấy rằng nếu làm việc tà tà mình cũng chỉ bị mất có 50 xu mà thôi, còn ông Quan sẽ bị mất 4 đồng 50 xu lận! Nếu thằng Dân muốn trả thù Quan thì nó sẽ làm việc tà tà!

Câu chuyện ngụ ngôn trên có thể giải thích tại sao các chế độ gọi là xã hội chủ nghĩa hiện thực lại thất bại về kinh tế. Tại các nước Tư bản Quả đầu thì hơi khác. Vì các chế độ đó không cực quyền toàn trị cho nên thằng Dân ở đó không chịu lép một bề mãi.

Nó sẽ đòi thay đổi cách phân chia. Và mỗi khi cách phân chia công bằng hơn một chút, mức phát triển kinh tế cũng cao hơn. Người ta đã nghiên cứu nhiều quốc gia, thấy trong thực tế mức độ công bằng xã hội lợi tức tỷ lệ thuận với sự phát triển kinh tế, điều đó không ngạc nhiên.

Nhưng trong câu chuyện trên đây người Dân không tính toán thuần lý và duy lợi như trong các mô hình kinh tế học. Đáng lẽ nếu duy lý thì anh Dân phải thấy có thêm 50 xu vẫn hơn, còn anh Quan anh ấy có thêm 4 đồng rưỡi là chuyện không liên can gì đến mình! Nhưng nếu cái tính ganh tị, thù oán nó nhập vào thì người Dân có thể lãng công trường kỳ, giống như ở nhiều nước độc tài vậy! Khi quyết định về hôn nhân, thường chúng ta cũng không duy lý như trong kinh tế học. Tuy nhiên, có những thiên tình sử vĩ đại vẫn chứa đựng khía cạnh kinh tế trong đó!